«Մենք բոլորս ելնելու ենք երկրից»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է բանաստեղծ, Ազգային ժողովի պատգամավոր ԱՂՎԱՆ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԸ: Նրա հետ զրույցի թեման հիմնականում առնչվում է վերջերս հրատարակված «Ելք երկրից» բանաստեղծությունների ժողովածուին: Հարցազրույցը միջարկվում է գրքի շնորհանդեսի ժամանակ Ա. Վարդանյանի խոսքից հատվածներով:

«ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏԺՈՒՄ Է ՆՐԱՆՑ, ՈՎՔԵՐ ԻՐԵՆՈՎ ՉԵՆ ԶԲԱՂՎՈՒՄ»

-Պարոն Վարդանյան, զրույցն սկսենք գրքի վերնագրից: Ինչո՞ւ` «Ելք երկրից»:
-Մենք բոլորս ելնելու ենք երկրից:
-Գրքի առաջաբանում խմբագիրը` Հակոբ Մովսեսը, այսպիսի միտք է արտահայտել 1980-90-ականներին գրականություն մուտք գործողների առնչությամբ. «Մեկը գողեգող - բայց ինչո՞ւ գողեգող - մոտեցավ այդ թվականներին արդեն կոհորտա ձևավորող տաղանդավոր մի խումբ մարդկանց և նրանց ներքաշեց իր ոլորտ,- նրա անունը այն ժամանակ, կարծեմ, քաղաքականություն էր»: Ովքե՞ր էին Ձեզ հետ ձևավորում այդ կոհորտան: Ի՞նչ կասեք Ձեզնից առաջ ու հետո եկածների մասին:
-Մեր պոեզիայի մեջ վերափոխումներն սկսվեցին 1960-ականներին, երբ եկավ մի սերունդ, որն ավելի բաց էր աշխարհի առաջ, ձգտում էր աշխարհի փորձը տեղայնացնել: Բավական հետաքրքիր անուններ են` Արմեն Մարտիրոսյան, Սլավիկ Չիլոյան, Հրաչյա Սարուխան, Հենրիկ Էդոյան, Հովհաննես Գրիգորյան, Դավիթ Հովհաննես, Արտեմ Հարությունյան… էլի ուրիշներ: Հետո գրականություն եկավ երկրորդ… սերունդ չասեմ:
-Շնչառությո՞ւն, գուցե:
-Գուցե: 1970-ականների վերջին իրենց առաջին գրքերը տպագրեցին Հակոբ Մովսեսը, Արմեն Շեկոյանը, Հրաչյա Բեյլերյանը, Ղուկաս Սիրունյանը, Էդիկ Միլիտոնյանը, Հրաչյա Թամրազյանը (մենք հիմա խոսում ենք միայն պոեզիայի մասին), ովքեր, կարծես, նախորդների շարունակությունն էին, բայց ավելի հակված դեպի հայ գրականության ակունքները, հայոց լեզվի խորքերը: Իհարկե, դժվար է հստակ սահմաններ գծել: Այդուհետ մեր` 80-ականների սերունդն էր և մեզանից հետո եկողները նաև: Այս սերնդի համար նախորդների փորձը յուրացված էր, բայց հայկականությունը, հայ պոեզիայի ոսկե ջիղը, հայոց լեզվի մեջ կենսագործվելու ջանքը` նախորդների փորձի հիմքով, կարծես դառնում էր չափանիշ ու նոր որակ էր բերում: Այդ սերնդի մեջ և՛ Ավագ Եփրեմյանն էր, և՛ Վահրամ Մարտիրոսյանը, և՛ Աղվան Վարդանյանը, և՛ էլի անուններ: Հետո արդեն եկան Արմեն Դավթյանը, Տիգրան Պասկևիչյանը, Վահագն Աթաբեկյանը, Վիոլետ Գրիգորյանը: Կարճ` նորմալ գրական պրոցես էր: 60-ականներից եկող ազգային ինքնության որոնումները, հեռվում երևացող անկախության աղոտ ուրվագիծը մարդկանց, բնական է, պետք է տանեին այլ դաշտ: ՈՒղղակի անհնար էր մասնակից չլինել այդ ամենին: Իհարկե, եղան մարդիկ, ովքեր կանոնավոր շարունակեցին ստեղծագործել, բայց նրանց վրա ևս ժամանակի դաջվածքը չէր կարող չլինել: Երկու մասի կարելի է բաժանել այդ սերնդին. մարդիկ, որ մինչև կոկորդը խրվեցին նոր ժամանակի, նոր պայքարի մեջ, և մարդիկ, որ նույնպես մասնակից էին այդ ամենին, բայց շարունակեցին գրականությամբ զբաղվել: Առաջինների շարքում էին Վանո Սիրադեղյանը, Վազգեն Սարգսյանը, Ռոլանդ Շառոյանը, Վրեժ Իսրայելյանը, ինչ-որ առումով` ես: Միշտ կար գիտակցումը, որ եթե դու այլ մթնոլորտի, այլ հարաբերությունների մեջ ես, գրելն ինչ-որ տեղ (թող կոպիտ չհնչի) անպարկեշտություն է, սխալ: Գրականությունը պատժում է նրանց, ովքեր իրենով չեն զբաղվում: Գրականությունը սիրում է նրան, ով սիրում է իրեն: Այս առումով, ինձ թվում է, գրականությամբ զբաղվելն այն օրերին ավելորդ շռայլություն էր: Մթնոլորտը սա էր: Եվ փաստորեն, եղավ մարդկանց մի խումբ, որն ուղղակի քսան տարի դուրս մնաց գրական պրոցեսից: Մինչև այդ խզումը ես վերջին բանաստեղծությունը գրել էի 1994 թվականին: Մինչև 2013 թվականը գրականությամբ չեմ զբաղվել: Եղել են երբեմն պահեր, գուցե, երբ զգացել եմ, որ կարող եմ գրել, որ գրվելու է: Բայց զգացողությունը, որ արածս լավ բան չէ, որ գրականությունն ինձ պիտի պատժի, թույլ չէր տալիս գրել:
-Ձեր գրքի շնորհանդեսի ժամանակ ասացիք, որ կարճ պիտի խոսեք, որովհետև հասկանում եք՝ մարդիկ զբաղված են, ու ինքներդ էլ լիքը գործ ունեք` ակնարկն ուղղելով ԱԺ պատգամավորների կողմը: Ի վերջո, ո՞րն է «գործը»` բան ստեղծե՞լը, թե՞ ԱԺ քառօրյաներին մասնակցելը:
-Հումոր էր: Իմ հրապարակած խոսքում ասված էր այն ամենը, ինչ կուզենայի ասել: Մի ուրիշ խնդիր կար: Այդ շնորհանդեսը փոքր-ինչ տարօրինակ էր. ներկա էին ամենատարբեր զբաղմունքի, ամենատարբեր հայացքների, ամենատարբեր ճաշակների, գրականության հետ կապ ունեցող կամ չունեցող մարդիկ: Ես դա համարում եմ լավ բան, ճիշտ բան: Իմ միջավայրը, իմ շրջապատը, ինձ ճանաչող մարդկանց շրջանակը շատ լայն է` սկսած մշակութային ամենաբարձր էլիտայի ներկայացուցիչներից, մինչև քաղաքական գործիչներ, գործարարներ, այլ զբաղմունքի տեր մարդիկ: Մարդկանց մասին հաճախ դատում են իրենց դրսերևույթով, բայց ես այն կարծիքին եմ, որ եթե հարմար առիթ կա, ցանկացած մարդու էլ պետք է ստիպել, որ նա առնչվի պոեզիայի հետ: ՈՒ իմ գրքի շնորհանդեսին այդ լայն շրջանակի ներկայությունը նաև փորձ էր ցույց տալու, որ այդքան տարբերներին մեկտեղել կարող է պոեզիան: Եվ ես գոհ եմ, որ ինչ-որ տեղ ստիպեցի այդքան մարդկանց հավաքվել նույն տեղում և առնչվել պոեզիայի հետ: Այդ հանգամանքն էլ նկատի ունեի, երբ իմ խոսքում ասացի. «Մեզ մնալու է այս զարմանք երկիրը` «այս Հայաստան վախը» և տխուր-ցնծալի մեր կյանքը: Իսկ կյանքից բարձր մի բան կա` զվարթ-ճշգրիտ գիտություն բանաստեղծությունը: Որ իմ արդարացումն է: Որ շունչն է Աստծո»:

«ՍԱՍՈՒՆՑԻ ԴԱՎԻԹԸ ՄԵՐ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆ Է, ՄՀԵՐԸ ՄԵՐ ԱՐՁԱԿՆ Է»

-Փոքր Մհերի թեման, ցորենի` մասուր դառնալու փափագը գերակա է մեր արդի գրականության մեջ: Եվ Ձեր գրքում այն ևս առկա է: Մենք, նորօրյա ընկալմամբ, Ագռավաքարում փակված Մհերի դեմքո՞վ պիտի ընկալենք ազգային մեր տեսակի իդեալը: Դավիթն իր առաջնայնությունը զիջե՞լ է այս առումով:
-Ես այդպես չեմ մտածում: Իմ առաջին շփումը խոսքի հետ եղել է էպոսի միջոցով: Կրկին վերհիշեմ ելույթիցս մի հատված. «Չորս-հինգ տարեկանում, հորաքրոջս շնորհիվ, էպոսի թումանյանական մշակումը ծայրեծայր գիտեի ու արտասանել եմ օրը մի քանի անգամ: Այդ խոսքն է մարմինս ու հոգիս կառուցել»: Իմ ամբողջ գրքում ներկա են էպոսը, էպոսի փոխաբերությունները, նշանները, դրոշմները: Մեր բանաստեղծության, հայերենի ցնծուն դրսևորումները հենց Սասունցի Դավթի հետ եմ զուգորդում: Եթե պոեզիան կերպավորել փորձեմ, պիտի ասեմ, որ զվարթ, ինչ-որ տեղ ինքնակա, ցնծուն ներկայությունը Սասունցի Դավթի կերպարն է: Մհերի կերպարը ավելի շատ մեր պատմագրությանը, արձակին է առնչվում: Երբ փնտրում ես ինչ-որ բան, երբ քո տեսակի համար ելքի դուռ ես փնտրում, առաջ է գալիս Մհերը: Եթե էպոսի այդ երկու կերպարներն ընկալենք իրենց մաքրամաքուր, ձուլածո իմաստով, այսպես, թերևս, պիտի ձևակերպեմ խոսքս. Սասունցի Դավիթը մեր բանաստեղծությունն է, Մհերը մեր արձակն է: Քանի որ իմ գրքում այդ երկուսը խառնված են (և՛ բանաստեղծություն կա, և՛ պատմություն, և՛ քաղաքականություն, և՛ ազգային ճակատագրի անդրադարձ), այդ ամենով պետք է բացատրել նշված խորհրդանիշների առկայությունը: Սասունցի Դավիթը, բոլոր դեպքերում, ինձ համար շատ ավելի ինքնակա երևույթ է:
-Նախիջևան ծննդավայրը Ձեր պոեզիայի հենման կետն է, կամ` մեկն այդ կետերից: «Գիշերաքայլ» պոեմում այսպիսի տողեր կան.
«Ինչ տեսա` տեսա: Ինչ չվիճակվեց,
ՈՒրեմն երբեք չի վիճակվելու»:
Պոեմը գրել եք 1984-ին, երբ դեռ հրապարակավ չէին բարձրաձայնվում Արցախի ինքնորոշման, Նախիջևանի խնդիրները: Այդուհանդերձ, Դուք այդ եզերքը կորցրածի զգացողությամբ եք գրել պոեմը: Երբվանի՞ց եք ունեցել այդ զգացողությունը:
-Ես այդ զգացողությամբ չեմ գրել: Ինչպես իմ խոսքում ասացի. «Յոթ-ութ տարեկանում, Նախիջևանի մեր Գեմուր գյուղի սալաքարերին պառկած, մի օր ճշգրիտ տեսել եմ` ինչպես է երկրագունդը պտտվում: Սյդ ապրում-հիշողությունը ընտրված լինելու դրոշմ եմ համարել»: Իմ գրքի բացատրագրում նշել եմ, որ «նա», «նրա», «քո» դերանունները ծննդավայր, երկիր, հայրենիք, երբեմն խառնվելով` մատնանշում են Աստված: Երբ մենք ասում էինք հայրենիք, բնականաբար, նկատի չունեինք միայն Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության տարածքը: Այդտեղ էր մեր խզումը իրականության հետ: Հայաստանի ճնշվածության շրջանում ամենքիս մեջ կար ձգտում Հայաստանը տեսնելու անկախ, ինքնուրույն, ուժեղ: Պոեմի առաջին տողը հիշեմ. «Դարձյալ քո անունը և այս կյանքը` անջատ»: Սա այն տրամադրության արտահայտությունն է, որ մեր պատկերացրած Հայաստանը և իրականությունը տարբեր են: Այս խզումն է մատնանշվում: Իսկ Ձեր նշած տողերում տվյալ իրավիճակի, տվյալ պահի չկրկնվելն եմ ակնարկել:
-Այսինքն, դա ոչ թե կոնկրետ Նախիջևանի, այլ պահի կորստյան, ժամանակի չկրկնվելու արտահայտությո՞ւնն է:
-Այո՛: Բայց, մեծ հաշվով, ամբողջ պոեմում մեր երազած, պատկերացրած երկրի, հայրենիքի և առկա խայտառակ իրողության հակադրության թեման է: Եվ, բնականաբար, պոեմը փորձ էր Նախիջևանի միջոցով իրական հայրենիքը փնտրելու, գտնելու: Այս ամենը գալիս էր մոտենալու, բայց չհասնելու, չգտնելու, մինչև վերջ գնալու, բայց նպատակից մի քայլ հեռու խփվելու իրողությունից: Նախիջևանը ինքնին ֆենոմեն է մեր գենոտիպի, մեր մշակույթի առումով, պետական-քաղաքական, նաև ռազմավարական իր նշանակութամբ: Այն, կարծես, շատրվան, աղբյուր է եղել, եթե դատենք անցյալի մեր էլիտայի ներկայացուցիչներով: Կա մեկ այլ ֆենոմեն: Մեր մշակույթի դեմքերից շատերը երկար ժամանակ Հայաստանից ուղղակի կտրված են եղել: Սրանում մի էական բան կա: Ավելի խորքերը գնալու, արմատներին հասնելու առումով այս ճակատագրի տեր մարդիկ, կարծես, ավելի են հաջողել: Նույնիսկ այլ լեզվական մշակույթի մեջ ապրած մարդիկ են գալիս ու ավելի խորությամբ հասնում իրենց արմատներին: Սա հետաքրքիր ֆենոմեն է: Եվ այն շեշտակի առնչվում է նաև Նախիջևանին:

«ՄԵՆՔ ՇԱՏ ՀԱՃԱԽ ՏՐՎԵՑԻՆՔ ՆՅՈՒԹԻՆ, ԻՇԽԱՆԱՏԵՆՉՈՒԹՅԱՆԸ ԵՎ ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՆՔ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԵԼ ՄԵՐ ՀԱՆՐՈՒԹՅԱՆԸ»

-«Դառնագիր», «Վերջին աստղը», «Մենք հիմերն ենք վառել», «Վկայություն» բանաստեղծություններում հատկապես շեշտված է հրապարակախոսական հնչերանգը: 1987-ին գրված «Դառնագիրն» ունի հետևյալ բացատրագիրը. «Կարծում էի` կոմունիստական նոմենկլատուրային եմ նվիրում: Հետո պարզվեց` ոչ միայն»: ՈՒրեմն ո՞րն էր մեր ձեռքբերումը անկախացումից հետո: Եվ եղա՞վ իրականում անկախացում ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո, եթե մենք այսօր էլ ունենք նույն կռիվը, ինչ ժամանակին ունեինք կոմունիստական «նոմենկլատուրայի» դեմ:
-Ես այս գործերը, անջատելով մյուսներից, հավաքեցի առանձին բաժնի մեջ` վերնագրելով «Չափածո դառը տեքստեր»: Սրանք շատ ավելի իրավիճակային, քաղաքական անցուդարձերի արձագանք են, գուցե ավելի շատ հրապարակախոսական կամ նյարդային ինչ-ինչ զգացողությունների արտահայտություն, որ բանաստեղծության հետ գրեթե առնչություն չունեն: Բայց դրանք գրվել են, և ես ցանկացա, որ լինեն գրքում: 1987-88 թվականների շարժումը մեզ համար, իսկապես, բացում էր լայն հեռանկարներ: Թվում էր՝ մենք դուրս ենք գալիս ճահճից և այլևս զարգանալու, ինքնադրսևորվելու, կազմակերպվելու, աշխարհում մեր ինքնուրույն տեղը գտնելու հնարավորություն ենք ձեռք բերում: Շատ գործեր նաև այդ մթնոլորտում են գրվել: Բայց և ասեմ, որ այդ ոգևորության ամենաիդեալական թվացող պայմաններում արդեն կային նշաններ, արձագանքներ, որոնք ստիպում էին տեսնել նաև խեղաթյուրումների, այլասերումների, սխալ ուղղությամբ ընթանալու հեռանկարները: Գրքի վերջին գործը՝ «Մահվան տեսիլը», 1989-ին եմ գրել: Կարծում եմ` մենք չկարողացանք հատկապես արցախյան ազատամարտից հետո կանգ առնել և մեր կյանքը կազմակերպել այն արժեքների հիման վրա, որ գալիս էին մեր անցյալից, մեր պատմությունից, մեր փորձից: Մենք շատ հաճախ տրվեցինք նյութին, իշխանատենչությանը և չկարողացանք կազմակերպել մեր հանրությանը` ոչ միայն Հայաստանում, այլև ողջ աշխարհում: Բայց ես լավատես եմ և հույս ունեմ, որ ժամանակի մաղը, ի վերջո, մաքրելու է եղածը, հատիկը զատվելու է որոմից:
-Հիմա էլ ես անդրադառնամ Ձեր ելույթին: Ասացիք հետևյալը. «Այս գրքի դժվար տպագրությունը արեցի, որ բանաստեղծությամբ մի անգամ էլ առնչվեմ իմ Տերյանին, Մեծարենցին, Թումանյանին, Չարենցին: ՈՒ նաև` Աշոտ Ավդալյան, Վազգեն Սարգսյան, Վրեժ Իսրայելյան, Հրաչյա Բեյլերյան, Լևոն Խեչոյան` այլևս երկրից ելած իմ գրչակից եղբայրներին»: Այս համատեքստում ձևակերպեմ հարցս. Լևոն Խեչոյանին, Վրեժ Իսրայելյանին, Մովսես Գորգիսյանին ձոնված բանաստեղծությունները շատ հուզիչ են: Այս երեք թանկ ննջեցյալներին երկրային կյանքում միավորում էր մի կարևոր հանգամանք` մտավորականի և հայրենիքի զինվորի խաչը հավասարապես կրելու առաքելությունը: Սրանի՞ց է ծնվել նրանց ներբողելու ներշնչանքը:
-Չեմ կարծում: Մովսես Գորգիսյանի պարագան բոլորովին այլ է. նրան նվիրված բանաստեղծությունը վավերագրություն է: Գրքում ուրիշներին ձոնված այլ գործեր էլ կան: Դրանք այն մարդիկ են, որ հայ տեսակի լավագույն գծերն են կրում, նույն շնչառությունն ունեն, մեր հոգևոր-մշակութային էլիտայի պայծառ ներկայացուցիչներն են: Դրանք հոգեկեցության, սրտակցության, նույնը լինելու զգացողության արտահայտություններ են, որոնցում, ի վերջո, մեր ժողովրդի, մեր ժառանգականության, մեր պատմության, մեր մշակույթի մեջ եղած լավագույնն է ամփոփված: Նրանք բացում են նոր երակ, ինքնադրսևորվելու նոր ձևեր: Նրանք բոլորն իմ եղբայրներն են:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ